dunkerque

• ingilizce yazılışı ''dunkirk'', flamanca yazılışı ''duinkerke'' olan ve fransanın kuzeyinde bulunan bir şehir olup; 2. dünya savaşında almanların bu şehir etrafında ingiliz ve fransız ordularını kuşatması üzerine ingilizlerin dunkirk tahliyesini gerçekleştirdiği bölgenin de ismidir. yeni başlığı bu şehrin fransızca ismi ile açmamın sebebi aşağıda sizler ile paylaşacağım konunun bu şehir veya yukarıda bahsi geçen olaylar ile alakası olmamasından dolayıdır.
  
  bu yazıda işleyeceğimiz konu bu şehrin ismini alan fransız muharebe gemilerinden dunkerque sınıfı zırhlıların tarihi ile ilgili olup; fransa tarafından 1. dünya savaşı sonrasında ilk üretilen ve ''zırhlı tatilini'' sona erdiren dunkerque sınıfı muharebe gemilerinden (fs dunkerque; fs strasbourg) ilkinin ismi olmasıdır.
  
  1. dünya savaşının bitmesini müteakip savaş öncesinde olduğu gibi denizlerde ki silahlanma yarışını önlemek adına 1922 yılında washington deniz silahları konferansı toplanmış ve konferansa katılan devletlere muharebe gemi inşası ile ilgili çeşitli kotalar konmuştur. bu anlaşmayı yenilemek için 1934 yılında londra deniz silahları konferansı düzenlenmiş olup; washington anlaşmasının süresi 1932 yılından 1937 yılına kadar uzatılmış ve bu anlaşmadaki bazı açıklar giderilerek daha ayrıntılı kotalar konmuştur. bu anlaşmalara 1. dünya savaşını kaybeden almanya davet edilmemiş ve versailles antlaşmasındaki sınırlamalar ile kontrol edilmeye çalışılmıştır. bu dönemde anlaşmaya katılan tüm devletler belli tonajda, top kalibresinde ve büyüklükte ki hali hazırda inşa edilen muharebe gemilerini (zırhlıları) sökecek ve yeni muharebe gemisi inşa etmeyeceklerdir. dolayısıyla bu ara döneme ''zırhlı tatili'' denmiş ve ülke ekonomilerine ciddi yük getiren muharebe gemi inşa yarışını sonlandırmıştır. ancak italya ve almanyadaki siyasi gelişmeler ve değişimlerden dolayı anlaşmalara katılan devletler zamanla washington ve londra konferanslarında alınan kararları çiğneyerek yeniden gemi inşalarına başlamışlardır.
  
  almanyaya versailles antlaşması uyarınca 6 adet predreadnought dönemi gemiye sahip olma hakkı verilmişti. bu gemilerden en eskisi 1902 yılında faaliyete geçen sms preussen idi. bu gemi 20 yaşına geldiği gün almanlar yukarıda bahsi geçen anlaşmalarda ki hakkını kullanarak yaşı dolan bu gemiyi yenileme veya yeni bir gemi yapma hakkına sahipti. bunun üzerine almanlar yeni bir gemi tasarlamaya başladılar. tasarlanan bu gemide 2 adet üçerli tarette 11 inch 280 mm'lik top haricinde, 8 adet 150 mm’lik ikincil batarya, 3 adet 88 mm’lik tekli uçaksavar topu ve 8 adet 500 mm’lik torpido tüpü bulunacak ve 28 knot hız yapacaktı. bu yeni gemi anlaşma çerçevesinde bir zırhlı olamaz sadece kruvazör olabilirdi ve geminin belli bir tonaj kısıtlaması vardı. almanlar anlaşmada bulunan kurallara uyarak deutschland sınıfı kruvazörlerin inşasına başladı ve bu sınıf gemilere ''cep zırhlısı'' lakabı takıldı. bu sınıf gemilerden en ünlülerinden birisi 2. dünya savaşında ilk deniz muharebesini yapacak olan admiral graf spee idi. tasarımı tamamlanan ve inşasına başlanan bu yeni gemi vuruş gücü, hız ve zırh olarak ingiltere ve fransanın elindeki çoğu gemiyi perişan edebilecek güçteydi. ingilterenin elinde bulunan 3 gemi (hms renown, hms hood ve hms repulse) dışında bu yeni gemiye kafa tutacak başka gemi yoktu. dolayısıyla bu geminin sadece tasarlanması bile açık bir provokasyondu. almanların inşa ettiği deutschland sınıfı gemileri öğrenen fransa, londra deniz silahları konferansı anlaşmasının maddeleri arasında bulunan "20 yaşını dolduran gemilerin değiştirilmesine izin verilecektir" maddesinden yararlanarak yeni bir zırhlı tasarlamaya karar verdi. bu yeni yapılacak zırhlı ne olursa olsun deutschland sınıfı kruvazörlerle baş edebilmeliydi. deutschland sınıfı kruvazörlerden daha hızlı olması planlanan bu gemi dolayısıyla kovalayan rolünde olacağından ingiliz kraliyet donanmasında bulunan nelson sınıfı muharebe gemilerinden esinlenilerek tüm ana bataryalar geminin ön kısmına yerleştirilmesine karar verildi. gemi önden ateş edeceği için silueti küçük bir hedef olacaktı. dolayısıyla en kalın zırh burun kısmına yapıldı. fransızların 1. dünya savaşında tasarımını yaptığı, ancak uygulayamadığı 4 toplu taretleri bu gemiye uygulamaya karar verildi. bu taretlere 13 inch 330mm top uygulamayı planladılar. her bir tarette 4 top bulunması tarete gelecek bir isabetin bu 4 topu aynı anda devre dışı bırakması manasına geliyordu. dolayısıyla fransızlar bu soruna çözüm olarak topları ikişerli eşler halinde birbirlerinden ayrı kompartımanlara ayırarak yaptılar. yani bir taretin sağ ve solundaki ikişer top beraber kalkıp, inebiliyor ve diğer taraftaki çiftten bağımsız olarak ateş edebiliyordu. bu ikişerli topların arasına bir zırh yerleştirilerek 2 kompartıman oluşturuldu ve bir taraftaki top grubu imha olsa bile hasar almayan kısım operasyonel olmaya devam edebilecekti. dunkerque tarihin ilk modern muharebe gemisi olacak ve dunkerque'den itibaren 25 knot üzerindeki hıza sahip tüm muharebe gemileri gerek ileri teknolojileri gerekse hızları sebebiyle daha önce sadece ingilizlerin ürettiği queen elizabeth sınıfı zırhlılar için kullanılmış olan ''fast battleship'' unvanı ile anılacaklardı.
  
  geminin tasarımının tamamlanmasını müteakip fransa savunma bakanlığı tarafından bu tasarım onaylanmış ve 1931 yılında savunma kurulu tarafından bütçesi onaylanarak geminin inşa emri verilmiştir. geminin inşası fransanın liman kenti brest de bulunan havuzlarda 24 aralık 1932 senesinde başlamıştır. geminin inşası 2 ekim 1935 yılına kadar sürmüş ve bu tarihte gemiye dunkerque ismi verilerek suya indirilmiştir. gemide nisan 1937 yılına kadar silah ve diğer sistemlerin testleri yapılmıştır.
  
  dunkerque'un teknik özelliklerine gelecek olursak; gemi standart yük altında 26,500 ton ve tam yük altında 36,400 ton ağırlığına ulaşacak; 215 metre uzunluğunda ve 31 metre genişliğinde olacaktı. geminin kıç kısmındaki güvertede deniz uçakları için hangar ve mancınık sistemiyle; uçakları denizden alabilmek için bir vinç sistemi bulunmaktaydı. gemide 1350 ile 1400 kişi arasında operasyonel mürettebat bulunmaktaydı. gemide 225mm'lik kemer zırhı, 115-125mm'lik güverte zırhı, kule ve köprü için ise 150-330mm'lik zırh bulunmaktaydı. gemide yukarıda da bahsettiğimiz gibi 2 adet dörderli taretde 13 inch 330 mm'lik top haricinde, 16 adet 130 mm’lik ikincil batarya, 8 adet 37 mm’lik tekli uçaksavar topu ve 32 adet 13,2mm ağır makineli tüfek bulunmaktaydı. bu gemi 4 adet buhar türbinine bağlı pervaneyle 31 knot hıza ulaşmaktaydı.
  
  bu sırada dunkerque ile birlikte kardeşi olacak strasbourg' unda inşasına başlanmıştı. dunkerque' un suya indirilmesini müteakip ilk tepkiyi gösteren italyanlar oldu. fransanın akdenizdeki tek rakibi olan ve akdenizin hakimiyeti için yarışan italyanlar dunkerque ile tahrik edildiklerini ve güvenlik zaafiyeti yaşadıklarını iddia ederek o zamana kadar avrupa da yapılmış en güçlü gemi olacak littorio sınıfı zırhlıyı tasarlayarak fransızlara karşılık verdiler. littorio sınıfı zırhlılarda 15 inch 381mm'lik toplar kullanılacak ve yaklaşık 30 knot hız yapacaklardı. deutschland sınıfı kruvazörlerle bu olayların fitilini ateşleyen almanlar dunkerque' un yapılışını bahane ederek güvenlik tedirginliği yaşadığını belirtti ve ingilizlerle görüşmelere başladı. adolf hitler ingiltereye yaklaşarak almanyanın kurallara bağlı kaldığını ve uluslararası anlaşmalara uyduğunu belirtmiş ve fransızların dunkerque zırhlısını yaparak kendilerini provoke ettiğini iddia etmiştir. ingilizlerle yapılan toplantılar sonucunda tarihe ingiliz - alman deniz anlaşması olarak geçecek kararlar alındı. bu kararlar çerçevesinde almanlar dunkerque' e misilleme olarak scharnhorst sınıfı muharebe gemilerinden 2 kardeş gemi scharnhorst ve gneisenau gemilerinin inşasına başladı. bu iki kardeş gemide 3 adet üçerli tarette 11 inch 280 mm'lik toplar kullanılacak ve 29 knot hız yapacaktı.
  
  scharnhorst ve gneisenau inşa edilmesi fransız donanma komutanlarını fazla endişelendirmedi. çünkü bu 2 kardeş gemide kullanılan top kalibreleri dunkerque' ün zırhına ciddi zarar veremezdi ve karşılaşmaları durumunda dunkerque daha etkili olabilirdi. ancak italyanların inşa ettiği littorio sınıfı gemilerde kullanılan top kalibreleri dunkerque' e ciddi zarar verebilir ve batırabilirdi. bunun üzerine fransız gemi tasarımcıları o sırada dunkerque' un kardeşi olan ve inşa halindeki strasbourg' un planlarını yeniden ele aldılar ve birkaç değişiklik yaptılar. bu ele alınan değişiklikler her ne kadar gözle görülmese de, 2 kardeş gemi arasında performans ve dayanıklılık olarak fark yarattı. sonuçta strasbourg, littorio sınıfının 15 inch'lik toplarına dayanabilmeliydi. dolayısıyla dunkerque'ün 225mm'lik kemer zırhı strasbourg'da 283mm'ye çıkarıldı. yine dunkerque'ün 115-125mm'lik güverte zırhı strasbourg'da 127-137mm olacak şekilde kalınlaştırıldı. kule ve köprü zırhı dunkerque'te 150-330mm iken strasbourg'da 160-360 oldu. dolayısıyla zırh bu kadar kalınlaşınca, strasbourg'un toplam ağırlığı dunkerque'ten 780 ton daha fazla oldu. bu fazla tonaj sebebiyle dunkerque 31,6 knot hız yaparken strasbourg 30,9 knot ile daha yavaş kaldı. ancak strasbourg, bir littorio sınıfı veya bismarck ile karşılaşması halinde kolayca pes etmeyecek ve ezilmeden çarpışabilecekti. dunkerque ve strasbourg her ne kadar birbirlerine çok benziyor olsalar da belli strüktürel farkları da bulunmaktaydı. en belirgin fark, dunkerque'ün köprüsünde sadece 1 güverte varken, strasbourg'da bu güverte 2 katlı olmasıdır.
  
  bu iki kardeş geminin kariyerleri ise çok parlak geçmemiştir. dunkerque 1937 yılının mayıs ayında kral 6. george' un taç giyme törenine devlet erkanını götürerek ilk resmi görevini aldı. bu görevi müteakip 1938 yılının başına kadar çeşitli tatbikatlara katıldı. bu dönemde donanma bakanı ve fransız donanması'nın yeni genelkurmay başkan yardımcısı françois darlan dunkerque' u sancak gemisi olarak kullandı. 20 ocak 1938'de, dunkerque atlantik'te fransız sömürgelerine bir tura çıktı. antiller, dakar ve senegal'deki limanlara uğrayarak 6 mart tarihinde fransaya döndü ve atlantik filosuna katıldı. 29 kasım 1938 yılında periyodik bakım için brest kentinde bulunan kuru havuzlara alındı ve 27 şubat 1939 yılına kadar bakımı sürdü. almanların sudetenland bölgesini işgal etmesi üzerine artan gerginlikte dunkerque kardeşi strasbourg ile oluşturulan ''force de raid'' görev gücünde görevlendirildi. ancak aktif bir çarpışma yaşamadan sudetenland krizi 1938 yılının eylül ayında münih antlaşması ile çözüldü ve avrupa'daki gerilim azaldı. krizin çözülmesini müteakip bu görev gücü brazilya ve ingilterede bazı limanlara ziyaretlerde bulundu ve 21 haziranda brest donanma üssüne döndüler. bu tarihten sonra görev gücü atlantikte fransız ticaret gemi konvoylarını koruma görevi almıştır. 1939 yılının ekim ayında görev gücü ''l'' (force l) amiral gemisi olarak almanların deutschland sınıfı kruvazörü admiral graf spee yi durdurmak için görevlendirildi. ancak bu görevde bu iki gemi karşılaşmadan admiral graf spee river plate deniz muharebesi sonunda montevideo açıklarında kendini batırmıştır. 1939 yılının aralık ayında savaşın kızışmasından dolayı dunkerque' un dahil olduğu görev gücü fransa merkez bankasının altın rezervlerinin bir kısmını kanadaya nakledilmesinde koruyucu unsur olarak görev yapmıştır. bu görevin bitmesini müteakip brest limanına demirleyen dunkerque; akdenizde italyan tehdidinin artması üzerine akdenize yönlendirildi. 1940 yılında fransanın almanlar tarafından işgal edilmesi üzerine gemi toulon limanından kaçırılarak kardeşi strasbourg ve diğer savaş gemileriyle birlikte fransız sömürgesi olan cezayirin mers-el kebir limanına kaçırıldı. 3 temmuz 1940 günü ingilizler görev gücü ''h'' yi (force h) mers-el kebir limanına yollayarak fransız filosunun teslim olmasını ve ingiltereye katılmasını istemiş; akşam saatlerinde ise mers el kebir baskınını düzenlemiştir. bu baskında dunkerque'un saldırının arka güverteden gelmesinden dolayı ve taretleri sadece ön tarafa doğru ateş edebildiği için karşılık verememiştir. hms hood tarafından 15inch (381mm) toplarla arka arkaya 4 atış yapılmış ve birinci atış ''a'' tearetinin sağına isabet etmiş ve burada bulunan tüm mürettebatı öldürmüş; ancak sol tarete zarar gelmediği için operasyonel kalmıştır. ikinci atış uçak mancınığı, vinç ve hangar girişine zarar vermiştir. üçüncü atış 15 inchlik top mermilerine dayanamayacak olan kemer zırhından girerek 130mm taretlere ve ön türbin odasına isabet ederek bu bölümleri kullanılamaz hale getirmiştir. dördüncü atış ise ana kazan dairesine ulaşarak ciddi hasar vermiştir. gemi aldığı hasar yüzünden batmaması için mürettebatı tarafından karaya oturtuldu. dunkerque' un kardeşi strasbourg ise yanında dört destroyer ile mayınlara çarpmadan, ufak hasarlarla limandan çıktı ve fransadaki toulon deniz üssüne kaçtı. 6 temmuzda ingiliz hms ark royal uçak gemisinden kalkan swordfish uçakları dunkerque' un yanında bulunan ve derinlik bombalarıyla yüklü terre-neuve isimli devriye botunu havaya uçurdular ve dunkerque' u tamamen etkisiz hale getirdiler. bu baskında dunkerque mürettebatından 210 tanesi hayatını kaybetmiş ve çok sayıda yaralı vermiştir. bu olaya müteakip 1941 yılı boyunca geminin bazı temel bakımları yapılarak yüzer şekle geldi. ancak 25 ocak 1942 tarihinde çıkan yangından dolayı onarım işi aksadı ve 19 şubat 1942 tarihinde göreceli daha güvenli olan ve daha detaylı bakım yapılabilecek toulon askeri üssünde bulunan vauban kuru havuzuna götürüldü. ancak buradaki onarım çalışması malzeme ve işgücü eksikliğinden dolayı yavaş ilerledi. müttefik kuvvetlerin kuzey afrikada başarılı ilerleyişi üzerine wehrmacht kukla vichy hükümetine ait güney fransayı işgal etmeye başladı. almanlar 27 kasım tarihinde toulonda bulunan fransız donanmasına el koymaya geldi. donanma komutanı jean de laborde bu işgalin olacağını öngörmüş ve tüm gemilere patlayıcı yerleştirilmesi emrini vermişti. almanların limana girmesiyle birlikte strasbourg zırhlısından tek kelimelik bir emir 3 kez tekrarlandı ''l'ouest, l'ouest, l'ouest'' (batın, batın, batın). dunkerque' un kaptanı ilk başta bu emre uymayı reddetti. ancak hafif kruvazör la galissonnière kaptanı tarafından ikna edildi ve geminin tüm makine dairesi havaya uçurularak infilak etti. bu hamle üzerine strasbourg ve dunkerque kullanılamaz hale geldi. limanın kontrolünü almanlardan devralan italyanlar gemilenin kullanılamaz halde olduğunu görünce dunkerque ve kardeşini parçalamaya başladılar. 1943 yılında italyanlar teslim olmadan önce bu iki gemideki ana bataryaların kendilerine karşı kullanılmaması için zarar verdiler. bu bölgeden italyan ve almanların geri çekilmesinden sonra toulon kenti ve askeri üsteki gemiler müttefik kuvvetlerin eline geçti. savaşın bitmesini müteakip atıl durumda bakım bekleyen gemi fransız hükümetine devredildi. ancak gemide hasarın fazla olması ve bakım masraflarının yüksek olmasından dolayı herhangi bir işlem yapılmadan bekletildi. 2. dünya savaşı sonrası dunkerque tipi zırhlılar verimsiz ve yüksek masraflarından dolayı gözden düşerek denizcilik tarihinin tozlu sayfalarına gömüldü. dunkerque ise 1955 yılında hurdaya ayrıldı ve söküldü.