artuklular

• anadolu nun güneydoğusunda 1102-1408 tarihleri arasında hüküm sürmüş bir beyliktir. anadolu türk mimarisinin temellerini atmış bir beyliktir. hasankeyf, mardin, diyarbakır ve silvan da eserleri vardır. türkülere de konu olmuş malabadi köprüsü (diyarbakır- bitlis yolu üzerinde) bu beylik döneminde inşa edilmiştir.
• bunlar ilk dönem anadolu beyliklerindendir. erzurum civarında kurulmuş, moğolların istilası sonucu yıkılmışlardır.
• birinci dönem anadolu türkmen beyliklerinden olan artukoğulları beylikleri, türkler'in oğuz boyu'nun, kayı oymağı beylerinden ve sultan alpaslan'ın komutanlarından artuk bey'in oğullarıdır. egemen oldukları topraklarda çok sa- yıda mimari yapıt bırakan artuklular, üç ayrı beylik altında örgütlenmişlerdir. bunlardan;
  hısn keyfa kolu: 1101 yılında hasankeyf, harput, palu ve siirt yöresinde kuruldu. 1232 yılında eyyubiler'ce yıkıldı.
  mardin kolu: 1108 yılında diyarbakır ve mardin çevresinde kuruldu. 1409 yılında karakoyunlular tarafından yıkıldı.
  harput kolu: 1185 yılında harput ve çevresinde kuruldu. 1234 yılında anadolu selçuk-lu devleti tarafından yıkılmıştır.
• döğer boyundan eksuk bey oğlu artuk tarafından kurulmuştur. üç kol halinde mardin, hasankeyf, harput’da devam etmiş bir devlettir.
  
  artuk bey, ilk ününü afşin bey ile beraber yaptığı anadolu seferinde almıştır. bu sefer sırasında gösterdiği yararlılıktan dolayı kendisine luristan valiliği verilmiştir. fakat çok geçmeden melikşah’la arası açılmış ve melikşah’ın kardeşi tutuş’un hizmetine girerek kudüs valiliği’ne getirilmiştir. artuk’un 1091’de ölümünden sonra büyük oğlu sökmen 1098’de fatımi işgali ile kudüs’ten çekilince, yeğeni yakut’un fethettiği mardin’i alıp yerleşmiştir (1102). bu tarih aynı zamandan artuklu devleti’nin kuruluş tarihi olarak benimsenir.
  
  sökmen, 1104 yılında haçlılar’ı yenip urfa kontu’nu esir etti. fakat, aynı yıl öldü. yerine oğlu ibrahim geçti. bu arada sökmen’in kardeşi bağdat valisi necmettin ilgazi mardin’i yeğeni ibrahim’den alarak, artuklu hanedanlığı’nı kurdu. ibrahim 1108’de ölünce kardeşi davut ancak vali sıfatını koruyabildi; çünkü bu sırada bağdat valiliği’nden azledilen amcaları necmettin ilgazi mardin’e gelip hükümdar oldu (1106 - 1122). nusaybin ve harran’ı eyyubiler’den aldı. halk kendini davet edince 1108 yılında halep’i de topraklarına kattı. artuklular’ın bu doğu batı doğrultulu ilerlemesinde, urfa’daki haçlı kontluğu ile kudüs latin krallığı’nı birleştiren yollar tehlikeye girdiğinden, artuklu hükümdarı ile urfa kontları arasındaki anlaşmazlık silahlı mücadeleye döndü. haziran 1119’da necmettin ilgazi, tell afri’nde urfa ordusunu yendi. 1121 yılında irak meliki mahmut, ilgazi’yi gürcistan’a sefere gönderdi. sefer başarısızlıkla sonuçlandıysa da, kendisine mükafat olarak silvan verildi. zerdana kalesi seferinde de öldü (1122). yerine timurtaş (1122-1152) geçti. eski türk geleneklerine göre, bir ülke, hanedanın ortak mülkü sayıldığından, necmettin ilgazi’nin ölümüyle ortaya üç ayrı hükümdar çıktı. oğullarından süleyman silvan’da, timurtaş, mardin’de, yeğeni süleyman ise halep’te hüküm sürmeye başladı. artuklu tarihindeki bu “fetret” devrinde, prensler arası silahlı mücadele olmamış sadece siyasi kombinezonlarla her biri diğerine üstün gelmeye çalışmıştır.
  
  oğul süleyman ile yeğen süleyman’ın ölmesiyle, silvan ve halep, tekrar mardin tahtına bağlanmıştır. timurtaş’ın 1152 yılında ölümüyle de artuklu tahtına oğlu necmettin alp (1152-1176) geçmiş, bu hükümdar da kardeşi cemalettin’e hani, silvan kulp’u, diğer kardeşi behram’a ise dara’yı bırakmıştır. 1176’da ölen necmettin alp’in yerine, oğlu kudbettin ilgazi (1176-1184) geçmiştir. bu hükümdarın saltanatında “fetret” devrinde görülen emir porsuk hakimiyeti ortadan kalkmış gibidir. selahattin eyyubi’ye nusaybin, harran, habur ve dara kaptırılmakla birlikte, devletin en azından mardin’de bir yükseliş yaşadığı anlaşılmaktadır. çünkü bu hükümdar mardin ulu camisini yaptıran kişidir. güneyde beliren eyyubi tehlikesine karşı yeni ittifaklar aranmış ve tarihte ilk defa güneydoğu anadolu’daki artuklu devleti, kendi geleceğini anadolu birliğinde görerek, anadolu selçuklu devleti ile ittifak yapmıştır. 1176’da ölümünden sonra yerine hüsamettin yavlak arslan geçmiştir (1176-1202).
  
  hüsamettin yavlak ahlat şahı ii. sökmen’in egemenliğini tanıdı. selahattin eyyubi’den silvan’ı geri almakla birlikte, kısa bir süre sonra iade etti. 1195 yılında selahattin eyyübi’nin ölümüyle, artuklular’ın en büyük sorunu ortadan kalktı. ama bu sırada meydana gelen yoğun türkmen göçleri karşısında devlet, zayıflamaya yüz tuttu. bu arada eyyubiler, 1199 yılında mardin’i kuşattılarsa da musul atabeyi aslanşah’ın yardımıyla kuşatma çözüldü. fakat 1202’deki eyyubi kuşatması sonucu, mardin artuklular’ı tekrar eyyubiler’e tabi oldular. 1202’de yavlak aslan ölünce yerine kardeşi artuk arslan (1202-1239) geçti.
  
  eyyubiler anadolu selçukluları’na yenilince, artuklu devleti alaaddin keykubat’a tabi oldu. urfa ve harran’ı tutan 2. gıyaseddin keyhüsrev, bir sefer düzenleyerek fethettiği bu iki kenti artuklular’a iade etti. artuk arslan’ın yerine oğlu 1. necmettin gazi geçti (1239-1260).
  
  halep ile birleşerek nusaybin ve cizre’yi eyyubiler’den aldı. 1252’de hulagu’nun moğol akını mardin’e kadar dayandı. aynı yıl kentte veba salgını başladı. yerine oğlu kara arslan geçti (1260-1293).
  
  devlet moğollar’a tabii oldu ve hükümdar sakin bir yaşamı tercih etti. 1293’de ölümüyle yerine sırasıyla iki oğlu tahta geçti.şemşeddin davut (1293-1296)
  
  bu devirde kayda değer bir olay yaşanmadı ve bu kası hükümdarlıktan sonra yerine küçük kardeşi 2. necmettin gazi (1296-1312) geçti.
  
  devlet ilhanlılar’a daha da fazla bağlandı ve siyasi ortam belli bir durağanlığa girdi. yerine 1. oğlu ali alp geçti (1312). bunun hükümdarlığı ancak iki hafta sürdü ve yerine küçük kardeşi melik salih geçti (1312-1364).
  
  1315’de memlükler ilhanlılar’a karşı yöreye doğru akına başlayınca devlet tekrar sarsıntılı bir döneme girdi. 1334 yılında ilhanlı devleti’nin yıkılmasıyla, amid (diyarbakır) ilhanlılar’ı artuklu devleti’ne tabi oldular. bu tarihe dek yöreye yerleşmiş bulunan karakoyunlu ve akkoyunlu türkmenleri, devlet için gerçek bir tehlike oluşturmaya başladılar. bu hükümdarın yerine geçen oğlu mansur ahmet (1364-1368), saltanatı boyunca karakoyunlu türkmenleriyle uğraştı. yerine oğlu mahmut geçti (1368). fakat yaşı çok küçük olduğu için ancak dört ay tahtta kaldı ve daha sonra sırasıyla amcası şemseddin davut (1368-1376) ve bunun oğlu necmettin isa saltanat sürdü (1376-1406). bu sırada, artuklular, doğuda beliren timur’a karşı, mücadele içinde olduğu karakoyunlular ile ittifak kurdu ve bu ittifaka memluk devleti de katıldı. 1395 yılında timur mardin’e doğru yaklaşırken devleti ona tabii kıldı ama, timur’un huzuruna çıkmaması nedeniyle mardin, timur tarafından muhasara edildi. sultan isa kaçtıysa da yakalanıp esir edildi. üç yıl süren esirlik hayatı süresince yeğeni salih vekaleten tahtta kaldı. fakat amcası dönünce salih, tahtı sultan isa’ya iade etti. devlet hala timur’a tabii olduğu için timur’un mısır seferine katılması emredildiği halde, sultan isa’nın bundan kaçınmasıyla, timur mardin’i akkoyunlu sultanı kara osman’a ikinci kez kuşattırdı (1403). sultan isa’nın özür dilemesiyle timur kendisini affetti ve muhasaraya da son verdi. akmataş meydan muharebesinde akkoyunlular’a yenilen isa şehit düştü. yerine oğlu şahabettin ahmet geçti (1406-1409). bu devirde artuklular, mardin dışındaki topraklarını kaybederek sadece şehrin surlarıyla sınırlı alanda hükmünü sürdürebiliyordu. durumu gören hükümdar, mardin’i karakoyunlular’a bırakıp musul’a çekildi ve iki hafta sonra orada öldü. böylece mardin artuklu devleti tarihe karışmış oldu (1409).
• klasik selçuklu mimarisine kendlerine has bir üslup katmış beylik. diyarbakırın bayındır hale getirilmesi ve türkleştirilmesinde büyük katkıları olmuştur. kurucusu artuk bey'dir.
• (bkz: artuk bey)
• ilk anadolu beylikleri arasında en uzun ömürlü olan beyliktir.
• (bkz: malabadi köprüsü)
  (bkz: hatuniye medresesi)
• pazartesi günü hakkında seminer vereceğim beyliktir, yeşillendirilmek istenen şahıs pazartesi sabahı (bkz: mehmet akif ersoy üniversitesi) fen edebiyat fakültesine gelsindir
• anadolu beylikleri arasında sanatsal anlamda en özgün eserler bırakan beyliklerden birisidir. konu ortadoğu tarihi ve türkler ise bakılması gereken en önemli durakların başında gelir.
  
  ruhları şad olsun. eğer anadolu tarihinde gurur duymamız gereken birşey varsa; artuklular zirvede parlayan bir yıldızdır.