• doğu türkistanda kurulmuş mogol devleti..
    zamanla yönetimlerine timurlenk hakim oldu..
  • çağatay, cengiz han’ın börte uçin’den doğan ikinci oğlunun adıdır, onun soyundan gelenlerin kurduğu devletin de adı olmuştur. cengiz han’ın evlatlarından hiçbirisi için bu şekilde bir teşmil söz konusu olmamıştır ve onun evlatlarından yalnız çağatay’ın ismi sülalesine ve sülalenin kurduğu devlete isim olarak devam etmiştir.

    cengiz han’ın (1155-1227) ölmeden önce moğolistan dışında kalan batı bölgelerinde fethedilen ülkeleri çocuklarına tahsis ederken türkistan ikinci oğlu çağatay’ın hissesine düşmüştü . bu ülkenin sınırları doğuda beş-balık bölgesini içine alacak şekilde başlıyor, batıda âmûderyâ ırmağına kadar uzanıyordu . bu bölgenin içine yedisu, çungarya, kaşgar, mâverâünnehir’de eklenmiştir . kuzeydeyse ili havzası bu bölgeye dahildi . çağatay hanları darp ettirilen sikkeler üzerinde otrar, kenced ve talas isimlerinin çokça geçmesi de bu gibi şehirlerin de önemli olduğu izlenimini uyandırmaktadır. şerefeddîn ali yezdî de zafernâme adlı eserinin mukaddimesinde bedehşân, gazne ve belh bölgelerini de hanlığın sahasına dahil etmiştir . ancak çağatay han’a tahsis edilen bu bölgeler karargahı hôcend olan ürgençli mahmud yalavaç adlı müslüman umûmî bir vali tarafında büyük kagan adına idare edilmekteydi . cengiz han, türkistan’ı terk etmeden önce onu türkistan’ın bütün şehirlerini idare etmekle görevlendirmişti . yaptığı işlerde büyük kagan’a karşı sorumluydu. bütün mahalli idareciler, darugaçin ve tangmaçi gibi görevliler bütünüyle umûmî vali mahmud’un vasıtasıyla doğrudan büyük kaganlık makamına bağlanıyorlardı. işte bu yüzden çağatay hanlığı’nı sınırları içerisinde kalan yerlerin yönetimi çağatay hanları’na ait değildi. 1239’da buhârâ yakınlarında çıkan bir isyanla meşgul bulunan yalavaç’ı, adı geçen isyan vesilesiyle görevinden uzaklaştıran çağatay han, daha sonra bu hareketinden dolayı büyük kagan’a hesap vermiş ve haddini aştığını kabul etmek durumunda kalmıştır . buradan anlaşıldığı kadarıyla çağatay hanları’nın umûmî valilere müdahale hakları yoktu.

    yukarıda zikredilen sebepten dolayı çağatay hanları’nın tamamı türkistan’ın şehir dışı hayatına yani yaylak ve kışlaklara hakim olabilmişlerdir . ileri dönemlerde de çağatay adı sadece kır nüfusunu ifade etmek için kullanılmış ve şehirli halka mâverâünnehirli denilmiştir. yasa’nın ve moğol geleneklerinin bu durumda en büyük etken olduğunda şüphe yoktur. sadece hayvancılıkla yaşamlarını sürdüren moğollar, bu tip bir yaşam tarzının dışında kalan ziraat, el sanatları, ticaret ve esnaflık gibi yaşam tarzlarına asla teveccüh göstermemişlerdir. moğollar için şehir hayatı cazip değildi ve cengiz han da sürekli olarak bunun için çalışmıştı. zaten şehir hayatı ve sürüleri onların şehirlerde yaşamalarına karşı tabii bir engeldi. böylece şehir hayatından uzak kalarak hem savaşçı özelliklerini korumuş oluyorlar hem de şehirli-yerli unsurlar arasında erimemiş oluyorlardı. hatta bir şehre vali tayin edilmek bile moğol asilzadeleri için hakaret mânâsı içermekteydi. mesela deşt-i kıpçak seferi sırasında ögeday kagan’ın oğlu kiyuk’un, batu han’a karşı yaptığı itaatsizlik neticesinde büyük çok öfkelenen ögeday, kiyuk’u azarlarken kendisini şehirlere vâli tayin edeceğinden söz etmiştir.

    çağatay han’ın orda’sı ilkbahar ve yaz aylarında ili irmağı havzasındaki almalık şehrine yakın bir yer olan kuyaş ve sonbahar-kış aylarında ili irmağı’nın yedi-su havzasına ulaştığı yerde bulunuyordu. bu duruma göre çağatay hanlığı’nın iki başkenti vardı ve çağatay hanları da şehirlerin dışında kır hayatı sürüyorlardı. cengiz han’ın orduları moğolistan’dayken moğol kabilelerine dayanıyordu. ancak daha sonra uygur bahşılarının teklifiyle türk askerî yapısın için bir klâsik olan 10’lu sisteme geçilmiş ve kabile askerlerinin yerine bozkırlı türk birliklerinin girmesi sonucu askerî birliklerin sayısı yer yer on hatta yirmi kata kadar artmış, dolayısıyla moğolların türkistan’a girişleri sırasında binlikler bazen dört tümene kadar genişlemişlerdir. işte bu durumun neticesinde cengiz yasasına göre şehirlere girmeleri yasak moğollar bunu yapmalarına rağmen kısa sürede türkçe konuşmaya başlayarak türkleşmiş ve islâmiyet’i kabul etmişlerdir.

    çağatay hanlığı’nın kuruluş dönemlerinde çağatay han’ın emrine dört adet binbaşı verilmişti. bunlar moğol ve türk tarihi için gayet önemli boylar olan barlas/barulas, celâyir, sulduz ve arlatlar’ın binbaşılarıydı . çağatay bünyesi içerisinde bu binlikler daha sonra üç tümene kadar büyümüştür. çağatay han, cengiz han’ın daha sağlığında moğol geleneklerinin ve yasa’nın en iyi takipçisi ve bu konuları en iyi bilen kişi olarak ün yapmıştı . hatta cengiz han topladığı kurultayda kendisi için “her kim bilgiyi, yasayı, siyaseti, celâdeti, âyîn ve töreye riayeti severse çağatay’a tâbi olsun” şeklinde bir ifade kullanarak o’nun geleneklerden taviz vermeyen mizacına gönderme yapmıştır . cengiz han’ın hârezmşâhlar üzerine yaptığı sefere kardeşleriyle birlikte bizzat katılmış olan çağatay han, cengiz han’ın da en sevdiği torunu olan oğlu mu-tekin/tigin’i de bu sefer sırasında bâmyân adlı bölgede kaybetmiş ve bu durum karşısında gözü dönen cengiz han, adı geçen şehri tamamıyla yeryüzünden silmiştir . 1228 sıçan yılında toplanan kurultayda ögeday’ın elinden tutarak bizzat kaganlık tahtına oturtan çağatay han, daha sonra ülkesine dönmüştür.

    çağatay han’ın ölümünde sonra birkaç istisna dışında bütün çağatay hanları mu-tigin’in neslinden gelmişlerdir . çağatay han’ın ögeday kagan’ın ölümünden birkaç ay sonra öldüğü tespit edilmiştir . yukarıda bahsedilen çağatay han’ın, yisülün hatun’dan olan ikinci oğlu mu-tigin’i bâmyân’da kaybedişinden sonra üçüncü oğlu bilkişi’yi veliaht yapmak istemiş, ancak o da 13 yaşında vefat edince çağatay han bu sefer yine mu-tigin’in oğullarından olan kara hülâgü’nün veliaht olmasını istemiş ve çağatay han ölünce isteği hanımı, vezîr habeş âmid ve çağatay beyleri tarafından yerine getirilmiştir . ancak bu sırada henüz büyük kagan seçilmediği için yerine vekaleten tura-kina/töregene hatun vekalet ediyordu. kara hülâgü’nün hanlığı kiyuk’un büyük kagan seçildiği yıl olan 1246 senesine kadar devam etmiş ve kiyuk göreve gelir gelmez kara hülâgü’yü azletmiş ve onun yerine yisun müngge/yisün möngke’yi tahta oturtmuştur.
  • (bkz: çağatay ulusoy) *
  • cengiz han'ın oğlu olan çağatay tarafından kurulmayan devlettir. hatta çağatay'ın ölümünden neredeyse otuz sene sonra algu tatafından kurulmuştur. möngke'nin oğulları kubilay ve arık büke arasındaki mücadeleden yararlanarak, harezm ve türkistan coğafyasında hakimiyet saglamış ve devletin temelini atmıştır. büyük kağan nezninde önce çağatay'ın torunu kara hülagü, sonra da çağatay'ın oğlu yesu möngke devletin reisi olarak tanınmıştır.
hesabın var mı? giriş yap