ırakeyn seferi

• 1533'de ilk olarak pargalı ibrahim paşa'nın peşinden bir kaç ay sonra da kanuni'nin iran üzerine yaptıkları sefer. osmanoğlu ne zaman batıya gitse doğu sınırına saldıran safevi tahmasp'a bir gözdağı verilmek için çıkılmıştır. netekim osmanoğlu ordusu iran içlerine kadar ilerlese de tahmasp karşılarına çıkmamıştır. sonuç olarak bağdat ve basra osmanlı'ya bağlanır. kanuni'nin en uzun süren seferidir ayrıca. 1534'de çıktığı istanbul'a 1536'da geri döner.
• kanuni sultan süleyman'ın 1533-1535 yılları arasında safeviler'e karşı düzenlediği seferdir.
  
  çaldıran savaşı'nda ağır bir hezimet yaşayan şah ismail, yavuz sultan selim'in ölümünden sonra (1520) osmanlı aleyhindeki faaliyetlere daha fazla ağırlık vermiştir. kanuni sultan süleyman'ın batı seferleriyle uğraştığı dönemde anadolu'daki şia propagandasına hız vermiş, osmanlı'nın doğu sınırlarında yağma - talanlar yaptırmıştır. 1524'te şah ismail ölünce yerine küçük yaştaki oğlu tahmasp geçmiştir.
  
  tahmasp döneminde de safeviler anadolu'daki şia propagandalarına devam etmiştir. 1520'li yıllarda; hem bu propagandalar nedeniyle hem de yönetimden huzursuz olan bazı gruplar tarafından anadolu'da çeşitli isyanlar çıkmaya başlamıştır. (bkz: baba zünnun), (bkz: kalender şah isyanı) vb. gibi bu isyanlar ve safeviler'in tacizkar hareketleri gibi nedenler osmanlı'yı doğu seferine yöneltmiştir.
  
  1533'te osmanlı imparatorluğu, habsburglar'la barış yapınca yönünü doğu'ya çevirdi. (bkz: 1533 istanbul antlaşması) sultan süleyman, geniş yetkilerle donattığı serasker vezir-i azam pargalı ibrahim paşa'yı önden iran'ın üzerine yolladı. paşa, halep'te ordugah kurup kışı orada geçirdi.
  
  pargalı ibrahim paşa'nın kanuni sultan süleyman'a yazdığı arz ve mektuplarına göre osmanlı ordusunun bundan sonraki hareketleri şöyledir:
  
  + nisan 1534'teki arzda: şah tahmasp'ın kışı horasan taraflarında geçirdiğini, kürt beylerinin devlete sadık olduğunu, kürt beylerini yeni haberler getirmeleri için iran içine yolladığını yazmıştır. ayrıca padişahın da mayıs ortasında sefere katılmasının münasip gördüğünü, bütün beylerbeylerine askerleriyle beraber diyarbakır'a geçmesini emrettiğini yazmıştır.
  
  + temmuz 1534'teki arzda: evvela diyarbakır'a geldiğini, tahmasp'ın bitlis'in osmanlı eline geçtiğini öğrenmesine rağmen sınırdaki kalelerin savunmasına güvendiğinden horasan tarafına geçtiğini, bunun üzerine ulam paşa ve birkaç kürt beyini tebriz üzerine yolladığını, adilcevaz, erciş, bayezid, van, amük vs. gibi pek çok kalenin fethedildiğini yazmıştır.
  
  + ağustos 1534'teki arzda: tebriz'in zapt olunduğunu, o zamana kadarki harekatın bir özetini, iltica ve ilhakları, idari ve askeri atamaları, ulama paşa'yı erbil civarında bir dağa kaçan kızılbaşların üzerine gönderdiğini, padişahın erciş'e geldiğinde kendisine haber vermesini, padişahın bu kışı diyarbakır'da geçirmesinin münasip olduğunu, kışın bağdat'ın alınamadığı takdirde bizzat kendisinin bağdat üzerine hareket etmek istediğini yazmıştır.
  
  + eylül 1534'teki mektupta tahmasp'ın horasan'dan kendilerine doğru yaklaştığını, kendisinin de avcan mahalline karargah kurduğunu, 10 bin kişilik bir öncü kuvveti gönderdiğini, padişahın da gayet hızlı bir şekilde gelmesi gerektiğini, 4-5 gün içinde burada olmalarını dilediğini yazmıştır.
  
  + birkaç gün sonra yazdığı mektupta da: öncü kuvvetlerin haberini alan tahmasp'ın geri döndüğünü, öncü kuvvetlerine şahtan başka herhangi bir ordu görürlerlerse eğer savaşmalarını emrettiğini, şahın ordusuna rastlarlarsa bizzat kendisinin gideceğini yazmıştır.
  
  28 eylül 1534 tarihinde 'kanuni sultan süleyman' tebriz'e girip 'pargalı ibrahim paşa' ile buluştu. şah tahmasp geri çekildi. tebriz'in muhafazası için şirvanşahlar'dan mehmet mirza görevlendirildi. top-tüfek-yeniçeri tebriz'de bırakıldı. bir vakit sonra tahmasp osmanlı ordusunu yıpratma girişimleri başlattı. sultaniye'ye geldi. bunu duyan kanuni ordusuyla sultaniye'ye girdi fakat tahmasp'ı bulamadı. tahmasp, sultaniye'deki halkı göç ettirmiş, her yeri yakıp-yıkmış, osmanlı ordusuna hiç kaynak bırakmamıştı. bunun üzerine kanuni, hamedan üzerinden kasrışirin'e geçti. kasım ayında da bağdat'a girdi. bağdat'ın safevi muhafızı osmanlı ordusunun geleceği haberi alır almaz şehri terk etti. padişah bağdat'ta 4 ay kaldı.
  
  aralık 1534'te tahmasp tebriz'i geri aldı. tebriz'den kaçan ulama paşa'yı takip edip, van kalesi'ni kuşattı. kış boyunca da kuşatmaya devam etti ancak bir türlü ele geçiremedi. bunların haberini alan kanuni nisan 1535'te bağdat'tan azerbaycan'a doğru harekete geçti. bunun üzerine tahmasp da ısfahan taraflarına çekildi, kanuni'ye barış için elçi gönderdi fakat bu isteği kabul görmedi. 3 temmuz 1535'te kanuni sultan süleyman ikinci defa tebriz'e girdi. tahmasp yine önceki taktiğini kullandı ve osmanlı ordusunu sultaniye üzerine çekti. osmanlı ordusu bu sefer de eli boş döndü. ağustos sonunda da padişah, seferi sonlandırma kararı aldı. osmanlı tebriz'i boşaltınca tahmasp derhal harekete geçip şehri geri aldı. akabinde de van'ı ele geçirdi. kanuni bir süre ahlat'ta bulundu, van'ın geri alınması için ufak birlikler gönderdiyse de başarılı olamadı. sınır olarak belirlediği adilcevaz kalesini tahkim ettirdi. ocak 1536'da da payitahta geri döndü.
  
  osmanlı imparatorluğu, safeviler'i tamamıyla ortadan kaldırmak için düzenlediği bu seferde fazlasıyla enerji harcamasına rağmen bunu başaramamıştır. safevi başkentine girmelerine rağmen uzun süreli bir hakimiyet sağlayamamıştır. sadece bağdat'ta osmanlı hakimiyetini başlatabilmiştir. padişah ve vezir-i azama bağlılığını bildiren bölgedeki beyler, aşiret reisleri, halk, safevi yöneticileri, osmanlı bölgeden çekilince yine bildiklerini okumaya devam etmiştir.
  
  kaynaklar:
  - m. tayyib gökbilgin - arz ve raporlarına göre ibrahim paşa'nın ırakeyn seferindeki ilk tedbirleri ve fütuhatı - ''belleten'' - c. 21 - s. 83 - yıl: 1957.
  - feridun emecen - ırakeyn seferi - ''tdvia'' - c. 19 - yıl 1999.